yapı bilgisi

Konu: yapı bilgisi Cuma Mayıs 09, 2008 10:48 pm

SÖZCÜKTE YAPI (BİÇİM BİLGİSİ)

Bir dilin sözcüklerinin yapısını (biçimini), sözcüklerdeki kök - ek ilişkisini, türeme yollarını, çekim biçimlerini, birleşme özelliklerini inceleyen dilbilgisi koluna biçim bilgisi denir.

Türkçedeki sözcükler yapısı yönünden üç grupta incelenir:

1. Basit Sözcükler: Kök durumunda olan, yapım eki almamış ya da birden çok sözcüğün birleşmesinden oluşmamış sözcükler yapısı yönünden basittir. barış, güzel, çok, çocuklar, babamız, oku-, konuşmalıyım, anladınız mı?...

2. Türemiş Sözcükler: Kök ya da gövdelerden yapım ekleriyle yeni kavramları karşılamak amacıyla türetilmiş sözcüklerdir. barışçı, güzellik, okul, konuştur-, anlat-, giyin-...

3. Birleşik Sözcükler: Birden çok ayrı sözcüğün yeni bir kavramı karşılamak amacıyla birleştirilmesinden oluşan sözcüklerdir. Beşiktaş, pazartesi, bilgisayar, biraz, yapabilir, affettik, yardımcı olmalısın...

Sözcükler yapıları yönünden iki öğeden oluşur:

A. Anlamlı öğe: KÖK

B. Anlamsız öğe: EK

KÖK: Bir sözcükte ek olan öğeler çıkarıldıktan sonra geriye kalan anlamlı en küçük birime denir.bil-gi-li, bil-e-me-dik-ler-imiz, bil-im-sel-lik...

Türkçe Köklerin Özellikleri

1. Türkçede köke ek getirildiğinde kökün yapısında genellikle değişiklik olmaz. Ancak kimi ad ve eylemlerede çekim ya da türetiliş sırasında birtakım ses değişmeleri (ses olayları) görülür.

Ben/bana, sen/sana ............sözcük kökünde ünlü değişimi olmuştur.

Ağla/ağlıyor, de/diyen ........ sözcük kökünde ünlü daralması olmuştur.

Ayır/ayrıldı, sarı/sarardı........sözcük kökünde ünlü düşmesi olmuştur.

Çocuk/çocuğun, yut-/yudum......sözcük kökünde ünsüz yumuşaması olmuştur.

Küçük/küçücük, yüksek/yükseldi.....sözcük kökünde ünsüz düşmesi olmuştur.

2. Türkçede ekler daima köklerden sonra gelir. Konuş-ma-cı, söyle-me-di-ler

3. Türkçede kökler sözcük türü yönünden iki grupta incelenir:

a. Ad ve ad soylu kökler: Varlık, durum, nitelik, nicelik bildiren köklerdir. Kedi, ben, güzel, çok...

b. Eylem kökleri: İş, hareket, durum, oluş bildiren köklerdir. Oku-, git-, bil-....

NOT: Eylem kökleri -mak(-mek) eki alabilen köklerdir. Eylem köklerinin bu adı alabildikleri kökten sonra kısa çizgi (-) konularak gösterilir.

Doğadaki seslerin, doğal seslerin taklidiyle bulunan ve "yansıma sözcük" diye adlandırılan sözcükleri de ad soylu kök saymak gerekir. Çat-la-mak, gürül-tü...

4. Günümüz Türkçesinde kimi kökler hem ad hem de eylem kökü olarak kullanılabilecek özelliktedir. Anlamca da ilişki olan bu özellikteki köklere ortak kök (kökteş sözcük) denir. barış, acı, eski sözcükleri birer ortak köktür.

NOT: ortak kökleri, yazılışları ve söylenişleri aynı, anlamları farklı olan sesteş köklerle karıştırmamak gerekir. Nehirde dikkatli yüz. Yüz lira çok değil. "yüz" sözcüğünün ad ve eylem kullanımları arasında hiçbir anlam ilişkisi yok; bu nedenle "sesteş kök"tür.

5. Bir sözcüğün kökünü belirlerken;

a. Ek sanılan parçalar çıkarıldıktan sonra kalan bölüm anlamlı olmalıdır.

b. Kalan bölümle, sözcüğün ek almış biçimi arsında anlam ilişkisi bulunmalıdır.baklava-cı, don-dur-ma, sucuk, yaprak

EK: Sözcüklerin, cümledeki diğer sözcüklerle ilişkisini, görevlerini belirleyen ya da yeni kavramları karşılayacak yeni sözcükleri türetmeye yarayan dil birimleridir.

Ekler çekim eki ve yapım eki olarak iki bölümde incelenir.

ÇEKİM EKLERİ: Sözcüklerin, cümledeki diğer sözcüklerle ilişkisini ve görevini belirleyen eklerdir. Yeni kavramları karşılayacak yeni sözcükler türetmez. Genel olarak yapım eklerinden sonra gelir. İki bölümde incelenir:

AD ÇEKİM EKLERİ EYLEM ÇEKİM EKLERİ

1. Çoğul eki 1. Kip ve zaman ekleri

2. Durum ekleri 2. Kişi ekleri

3. Tamlayan eki 3. Olumsuzluk eki

4. İyelik ekleri

AD ÇEKİM EKLERİ: Ad, ad soylu kök ya da gövdelere eklenip onların cümledeki görevlerini belirleyen eklerdir.

Çoğul Eki: -lar (-ler)

Görevleri

1. Genel olarak tür adlarına (cins isimlere) eklenerek aynı türden birden çok varlığı belirtir. Bebekler ağlar.

2. Söze abartma anlamı katar. Bebek yine ateşler içinde yanıyor.

3. Söze aşağı yukarı, yakın olma anlamı katar. Barış, iki yaşlarında bir çocuktu.

4. Zaman adlarına eklenerek "her" sıfatının görevini üstlenir. Yazları hiç sevmez.

5. Söze saygı anlamı katar. Hakan Bey, evdeler mi?

6. Özel adlara eklenerek aynı adı taşıyanları (adaşları) anlatır. Müdür, Can'ları yanına çağırdı.

7. Özel adlara ve akrabalık adlarına eklenerek "aile" kavramı bildirir. Bu akşam Ayşelere gideceğiz.

8. Özel adlara "benzerlik ve saygı" anlamı katar. Edebiyatımızı N. Kemal'ler, T. Fikret'ler yenileştirdi.

9. Ulus ve yer bildiren sözcüklere eklenerek "genelleme, topluluk" anlamı katar. Türkler geliyor!

Durum (Hal) Ekleri: Adların cümledeki görevlerini belirleyen, başka sözcüklerle ilgi kurmalarını sağlayan eklerdir.

1. Belirtme durum eki: -ı (-i, -u, -ü ) Dersi dinleyemedim.

NOT: Belirtme durum ekini alan sözcük ya da sözcük öbekleri cümlede "belirtili nesne" görevini üslenir.

2. Yönelme durum eki:-a (-e)

Yönelme durum eki "-a (-e)" bazı kullanımlarında "yönelme" dışında da anlam bildirir. Bu kitabı sana aldım. "için" sözcüğünün görevini üstlenerek "özgülük" ilgisi kuruyor. Bizi görmeye gelecek."için" sözcüğünün görevini üstlenerek "amaç" ilgisi kuruyor.

3. Bulunma durum eki: -da (-de, -ta, -te ) Okulda tören yapıldı.

4. Çıkma (ayrılma) durum eki: -dan (-den, -tan, -ten ) Piknikten eve döndük.

Çıkma durum eki "-dan" bazı kullanımlarında "çıkma" dışında da anlam bildirir.

Bu kumaştan gömlek diktim. Eklendiği sözcüğe "neden yapıldığı" anlamı katmış. Uçak trenden hızlıdır.Söze "karşılaştırma" anlamı katmıştır.

Uykusuzluktan gözleri kızarmıştı. Söze "neden (sebep)" anlamı katmıştır. Öğrencilerden birkaçı bahçeye çıkmıştı. Tamlayan eki "-ın (-in)" yerine kullanılarak belirtili ad tamlamasında "tamlayan" görevi üstlenmiştir.

NOT: Yönelme, bulunma, çıkma durum eklerini alan sözcük ya da sözcük öbekleri cümlede "dolaylı tümleç" görevini üslenir.

Tamlayan Eki: Belirtili ad tamlamalarında "tamlayan" görevini üstlenen sözcüklere eklenerek ilgi öbeği kuran "-ın (-in, -un, -ün)" ekine tamlayan eki denir. Masanın örtüsü temiz. Gözlerinin rengi çok güzel.

NOT: Tamlayan eki "ilgi eki" diye de adlandırılır. "Ben" ve "biz" kişi zamirlerinde "-ım (-im)" eki, tamlayan eki olarak kullanılır. Bizim sınıfın camı kırıldı.

İyelik (Aitlik) Ekleri: Ad ve ad soylu sözcüklere eklendiğinde ; varlığın, nesnenin, kavramın kime, neye, kaçıncı kişiye ait olduğunu belirten eklerdir.

-Birinci tekil iyelik eki -(i)m ................................baş-ım, okulum

-İkinci " " " -(i)n .................................başın, okulun

-Üçüncü " " " -ı (-i,-u, -ü) ......................başı, okulu

-Birinci çoğul " " -(i)miz ............................başımız, okulumuz

-İkinci " " " -(i)niz ............................ başınız, okulunuz

-Üçüncü " " " -ları (-leri) .....................başları, okulları

NOT: Bir ekin iyelik eki olup olmadığını anlamak için, eki alan sözcükten önce uygun kişi zamirini (benim, senin, onun, bizim, sizin, onların ya da kendi) getirmek gerekir.Uygun kişi zamiri, eki alan sözcükle tamlama oluşturuyorsa "iyelik eki"dir. Sınıfın camı kırılmış. Altı çizili ek "senin" sözcüğüyle tamlama oluşturmuyor, iyelik eki değil tamlayan ekidir. Sınıfın seni bekliyor. Altı çizili ek "senin" sözcüğüyle tamlama oluşturuyor, iyelik ekidir.

NOT: Belirtili ve belirtisiz ad tamlamalarında tamlanan görevindeki sözcüklerin aldığı ekler "iyelik eki"dir. Çocuğun kalemi kayıp. "Kalem" sözcüğündeki "-i" eki üçüncü tekil iyelik ekidir. Arkadaşını üzme. "Arkadaşını" sözcüğündeki "-ın" eki ikinci tekil iyelik ekidir.